Кичик ва ўрта бизнес (КЎБ) Ўзбекистон иқтисодиётининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Улар мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишида муҳим рол ўйнаб, янги иш ўринларини яратиш, инновацияларни рағбатлантириш ва экспортни кўпайтиришга катта хизмат қилади. Статистик маълумотларга кўра, КЎБнинг глобал ялпи ички маҳсулотдаги улуши юқори бўлиб, улар экспорт фаолиятининг сезиларли қисмига ҳисса қўшади.
Президентимиз томонидан тадбиркорликни қўллаб-қувватлашга оид қабул қилинган фармон ва қарорлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятини янада кенгайтириши ва ишлаб чиқаришни самарали ташкил этиши йўлида кенг имкониятларни очиб бермоқда.
Кўрилган чора-тадбирлар ва муҳим қарорлар қабул қилиниши натижасида ўтган сўнгги бир йил давомида кичик тадбиркорлар сони 40 мингтага кўпайди ва уларнинг умумий сони 490 мингтани ташкил қиляпти. Ўрта тадбиркорлар сони эса 2 мингга ошиб, ҳозирда уларнинг сони 10 мингтага етди.
Сўнгги йилларда кичик бизнеснинг ўсиши мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотида ҳам ўз аксини кўрсатяпти. Шу боис мамлакатимизда ривожланган мамлакатлар тажрибаси асосида кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга катта эътибор қаратиляпти.
2010 йилда кичик тадбиркорликнинг жами ЯИМдаги улуши 60,8 фоизни ташкил этган бўлса, 2016 йилгача бу кўрсаткич мунтазам ошиб, 66,8 фоизга етган. Бу даврда кичик тадбиркорлик субъектларига нисбатан давлат томонидан кўрсатилган қўллаб-қувватлаш чоралари ва иқтисодий ислоҳотлар натижадорлиги сезилади.
1-расмдан кўриниб турибдики, 2017 йилда кичик тадбиркорликнинг жами ЯИМдаги улуши 67,2 фоизни ташкил этиб, энг юқори даражага етган. Бу давр иқтисодий ривожланишнинг янги босқичларига ўтиш ва тадбиркорлик соҳасида янги имкониятларнинг юзага келиши билан боғлиқ бўлиши мумкин.
2018 йилдан кичик тадбиркорлик улуши пасая бошлаган ва 2023 йилда 54,5 фоизга тушган. Бу пасайиш бир нечта сабаблар билан боғлиқ бўлиши мумкин:
– иқтисодий секторларнинг диверсификацияси натижасида йирик ишлаб чиқариш корхоналарининг ҳиссаси ошиши;
– ташқи иқтисодий омиллар, жумладан, пандемия давридаги чекловлар;
– янги тадбиркорлик субъектларини жалб қилишда дуч келинаётган қийинчиликлар.
2010-2023 йиллар давомида кичик тадбиркорлик субъектларининг жами ЯИМдаги улуши пасайган бўлса-да, ҳали ҳам иқтисодиётнинг муҳим сегменти ҳисобланади.
Ўзбекистон иқтисодий сиёсатида кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш ва ислоҳотларни давом эттириш муҳимлиги намоён бўлмоқда.
Амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар натижасида мамлакатимизнинг экспорт салоҳияти изчил юксалиб бормоқда. “Made in Uzbekistan” ёрлиғи туширилган маҳсулотлар жаҳон бозорида кенг ўрин эгалламоқда. Хусусий тадбиркорлик субъектларининг маҳсулотларини экспорт қилишни қўллаб-қувватлаш, уларга ҳар томонлама кўмак бериш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Мамлакатимизда товар ва хизматлар экспортининг географияси кенгайиб, диверсификациялашмоқда. 2017 йилда жами 12,55 млрд АҚШ долларига тенг маҳсулот ва хизматлар экспорт қилинган бўлса, 2023 йилда ушбу кўрсаткич 1,95 баравар ошиб, 24,43 млрд АҚШ долларига етди. Шу йил давомида экспортнинг йиллик ўсиш суръати 23,8 фоизни ташкил этди.
2017-2023 йиллар давомида мамлакатимизнинг экспорт географияси 14 та янги давлат билан кенгайди ва бугунги кунда 122 мамлакатга товарлар экспорт қилинмоқда.
Маҳсулотларнинг диверсификацияси кўламида сезиларли ўсиш кузатилди. Жумладан, ТИФ ТН 10 белгиси бўйича экспорт қилинган маҳсулотлар номенклатураси 2017 йилда 1219 турдан иборат бўлган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 2874 турга етиб, 2,4 баравар кўпайди.
Мазкур давр мобайнида пахта хомашёсидан тайёрланган юқори қўшилган қийматли товарлар экспортини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилди. 2017 йилда тўқимачилик маҳсулотларининг экспортнинг умумий ҳажмидаги улуши 8,1 фоизни ташкил қилган бўлса, 2023 йилда ушбу кўрсаткич 12,5 фоизгача ошиб, 65 мамлакатга 639 турдаги тўқимачилик маҳсулотлари етказиб берилди.
Давлат статистика қўмитаси ахборотига кўра, 2020 йилда ташқи савдо айланмасида экспорт ҳажми 15,2 млрд АҚШ долларини (13,4 фоизга камайган), импорт ҳажми 21,1 млрд АҚШ долларини (12,8 фоизга камайган) ташкил қилган.
2020 йилда Ўзбекистоннинг ташқи савдодаги энг йирик шериги сифатида Хитой қайд этилган бўлиб, икки давлат ўртасидаги савдо айланмаси 6,43 млрд АҚШ долларини ташкил этган. Ушбу кўрсаткичнинг 1,93 млрд АҚШ доллари экспорт, 4,5 млрд АҚШ доллари эса импорт улушига тўғри келган. Салбий ташқи савдо сальдоси 2,57 млрд АҚШ долларига тенг бўлган.
Ўзбекистоннинг савдо ҳамкорлари орасида Россия иккинчи ўринда қайд этилиб, ўзаро ташқи савдо айланмаси 5,6 млрд АҚШ долларини ташкил этган. Шундан 1,5 млрд АҚШ доллари экспорт, 4,1 млрд АҚШ доллари эса импорт улуши сифатида белгиланган. Учинчи ўринда Қозоғистон, ундан кейин эса Жанубий Корея, Туркия, Қирғизистон ва Германия жойлашган.
2020 йилда Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий фаолияти бўйича 10 та йирик ҳамкор давлат орасида фақат Қирғизистон ва Афғонистон билан ижобий ташқи савдо баланси қайд этилган. Қолган 8 та давлат билан пассив ташқи савдо баланси, яъни импорт ҳажмининг экспорт ҳажмига нисбатан устунлиги кузатилган.
Ташқи савдо айланмасининг 2020 йил июль ва август ойларида сезиларли ўсиши олтин экспортининг ортиши билан изоҳланган. Марказий банк маълумотларига кўра, 2020 йилнинг июль-сентябрь ойларида 34,9 тонна олтин экспорт қилинган бўлиб, бу Ўзбекистон тарихида рекорд кўрсаткич ҳисобланади.
2022 йилда ташқи савдонинг энг катта ҳажми МДҲ мамлакатларига тўғри келиб, 19,2 млрд АҚШ долларини ташкил этган. ЕОИИ мамлакатлари билан савдо айланмаси 17,1 млрд АҚШ доллари, Европа Иттифоқи мамлакатлари билан эса 4,5 млрд АҚШ долларини ташкил этган. Бошқа давлатлар билан савдо айланмаси 30,8 млрд АҚШ долларини ташкил қилган. Умумий ташқи савдо ҳажми таркибида экспорт улуши 19,3 млрд АҚШ долларини (2021 йилга нисбатан 15,9 фоиз ўсиш), импорт эса 30,7 млрд АҚШ долларини (20,4 фоиз ўсиш) ташкил этган. Пассив ташқи савдо баланси 11,2 млрд АҚШ долларига етган.
2023 йилда Ўзбекистоннинг ташқи савдо айланмаси 62,57 млрд АҚШ долларини ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 12 млрд АҚШ долларига ёки 23,8 фоизга ўсди. Экспорт ҳажми 24,4 млрд АҚШ долларини (23,8 фоизга ўсиш), импорт эса 30,1 млрд АҚШ долларини (24 фоизга ўсиш) ташкил этди. Пассив ташқи савдо баланси 13,7 млрд АҚШ долларига етиб, 2022 йилга нисбатан 24,3 фоизга ошди.
2024 йилда Хитой билан савдо айланмаси ҳисобот даврида 13,7 млрд АҚШ долларини ташкил қилиб, Ўзбекистоннинг умумий ташқи савдо айланмасида 21,9 фоиз улушни эгаллади. Россия, Қозоғистон, Туркия ва Жанубий Корея Ўзбекистоннинг асосий савдо ҳамкорлари сифатида қолмоқда. Қолаверса, Хитой ва Россиянинг биргаликдаги улуши 2022 йилда 37,7 фоизни ташкил этиб, сўнгги йилларда бу кўрсаткичнинг ортиб бораётгани кузатилмоқда (2020 йилда 33,2 фоиз, 2021 йилда 35,5 фоиз, 2022 йилда 36,4 фоиз).
2023 йилда олтин экспорти 8,15 млрд АҚШ долларига етган, бу кўрсаткич 2022 йилдаги кўрсаткичдан икки баравар юқори бўлган. Қимматбаҳо металл мамлакат экспортининг 33,4 фоизини ташкил этди. Олтин ҳисобга олинмаганда, экспорт фақат 4,5 фоизга ўсиб, 16,17 млрд АҚШ долларини ташкил этди.
Шунингдек, сабзавот ва мевалар экспорт ҳажми 1,18 млрд АҚШ долларини ташкил этиб, асосий бозорлар сифатида Россия (37 фоиз), Покистон (16,7 фоиз), Хитой (12,3 фоиз) ва Қозоғистон (10,3 фоиз) қайд этилган.
Ўзбекистоннинг ташқи савдо таҳлилига кўра, мамлакатнинг асосий савдо ҳамкорлари билан иқтисодий ҳамкорликнинг ривожланиш тенденциялари ва тармоқлар кесимида ўзгаришлар кузатилмоқда. Шу билан бирга, экспорт ҳажмини диверсификация қилиш ва ташқи савдо балансини оптималлаштириш мамлакат ташқи иқтисодий сиёсатининг асосий вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда.
Бугун кичик бизнес корхоналари озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, кундалик эҳтиёж моллари, қурилиш материаллари, кийим-кечаклар каби кенг турдаги товарларни ишлаб чиқармоқда ва ташқи бозорларга экспорт қилмоқда. Жумладан, экспортни рағбатлантириш агентлиги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 декабрдаги ПҚ-4069-сонли “Экспортга кўмаклашиш ва уни рағбатлантиришни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори билан тузилган, унинг асосий вазифалари экспорт фаолиятига ахборот-таҳлилий кўмаклашиш, шунингдек, экспорт фаолиятини молиявий қўллаб-қувватлашдан иборат. Ўзбекистон Экспортни рағбатлантириш агентлиги – нохомашё экспортини қўллаб-қувватловчи давлат институти, у ўзбек экспорт қилувчиларига жаҳон бозорида маҳаллий маҳсулотларнинг рақобатбардошлилигини ошириш ва ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишда мавжуд бўлган экспорт тўсиқларини ечиш учун экспортни қўллаб-қувватловчи молиявий ва номолиявий чораларнинг кенг кўламини тақдим этади. Ҳозирги пайтда Агентлик “Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган” брендини олға суриш бўйича “Made in Uzbekistan”, “Ўзбекистон электрон савдосининг миллий тизими” каби лойиҳаларини реализация қилмоқда, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси экспортини ривожлантириш бўйича давлат дастурларини ишлаб чиқмоқда ва амалга оширмоқда.
2020 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспорт ҳажми 3100,9 млн АҚШ долларини ташкил қилган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 6938,3 млн АҚШ долларига етган. Бу даврда экспорт ҳажми деярли икки баравар ошган.
Экспорт ҳажмидаги бундай ўсиш кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг иқтисодиётдаги фаоллиги ва давлат томонидан яратилган экспортни қўллаб-қувватлаш сиёсати натижаси бўлиши мумкин.
2020 йилда экспортдаги улуш 28,5 фоизни ташкил қилган. Бу кўрсаткич 2021 йилда 29 фоизга, 2022 йилда эса 29,6 фоизга ўсиб, 2023 йилда 30,1 фоизга етган. Ушбу ўсиш кичик бизнес субъектларининг халқаро бозорларга интеграциялашуви ва экспортга йўналтирилган ишлаб чиқаришни кучайтириш борасидаги муваффақиятларини акс эттиради.
1-, 2- ва 3-расмлардан кўриниб турибдики, экспорт ҳажмининг ўсиши билан бир қаторда кичик бизнес улушининг босқичма-босқич ўсиши кузатилмоқда. 2023 йилда кичик бизнес улуши 30,1 фоизга етиши, бу секторнинг экспортдаги иштирокини мустаҳкамлаш бўйича давлат сиёсати ва тадбиркорларнинг фаоллиги натижаси сифатида талқин қилиниши мумкин.
2024 йилнинг январь-июнь ойларида кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан амалга оширилган маҳсулот (ишлар ва хизматлар) экспорти ҳажми 3,8 млрд АҚШ долларини ёки умумий экспорт ҳажмининг 28,9 фоизини ташкил этган.
Ҳудудлар бўйича кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан амалга оширилган маҳсулот (ишлар ва хизматлар) экспортининг жамига нисбатан энг кўп улуши қуйидаги кўринишда:
Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг экспорт имкониятлари сезиларли даражада ривожланиш потенциалига эга бўлиб, қуйидаги асосий йўналишларга эътибор қаратиш орқали кенгайтирилиши мумкин:
– Кичик бизнес субъектлари ўз маҳсулотларининг сифатини ошириш ва халқаро бозорга мослашган диверсификацияланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришга эътибор қаратишлари зарур. Мисол учун, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш, тўқимачилик маҳсулотлари ва қўлда тайёрланган буюмлар жаҳон бозорида талабга эга.
– Кичик бизнес экспорт фаолиятини ривожлантириш учун янги бозорларни ўрганиши керак. Хусусан, Марказий Осиё давлатлари, Европа Иттифоқи, Жануби-Шарқий Осиё давлатлари ва МДҲ давлатлари каби минтақаларга йўналтирилган экспорт стратегиялари муваффақиятли бўлиши мумкин.
– Кичик бизнес учун экспортда муҳим омил бу логистика хизматларининг ривожланишидир. Мамлакатнинг географик жойлашуви қулай бўлиб, халқаро транспорт коридорларидан фойдаланиш кичик бизнеснинг экспорт салоҳиятини оширишга ёрдам беради.
– Ҳукумат томонидан кичик бизнес учун тақдим этилаётган имтиёз ва грантлардан самарали фойдаланиш муҳим. Ўзбекистон экспортни рағбатлантириш агентлиги томонидан берилаётган субсидиялар, маълумот базалари ва бозор таҳлилларидан фойдаланиш кичик бизнесга халқаро савдога кириш йўлларини осонлаштиради.
– Маҳсулотларни халқаро бозорда экспорт қилиш учун халқаро стандартларга мос келадиган сертификатларга эга бўлиш зарур. ISO, “Ҳалол“, Global G.A.P. каби стандартлар бозор рақобатбардошлигини оширади.
– Замонавий технологиялардан фойдаланиб, кичик бизнес субъектлари ўз маҳсулотларини халқаро онлайн савдо платформалари (Amazon, Alibaba, ETSY) орқали экспорт қилиш имкониятига эга. Бу, айниқса, бошланғич экспортчилар учун қулай йўл ҳисобланади.
– Кичик бизнес субъектларига қулай шартлар асосида экспорт фаолиятини молиялаштириш учун махсус кредит линиялари ва инвестицияларни жалб қилиш муҳим. Бу тадбиркорлик ташаббусларини янада кучайтиради.
“Ўзбекистон – 2030” стратегиясида экспортни ривожлантириш бўйича бир қатор стратегик мақсад ва устувор йўналишлар белгиланган, жумладан:
– умумий экспорт ҳажмини 2 баробар ошириб, 45 млрд долларга етказиш;
– экспорт фаолиятига жалб қилинган корхоналар сонини 6,5 мингдан 15 мингга етказиш;
– қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспортини йилига 10 млрд долларга етказиш;
– тайёр ва ярим тайёр маҳсулотлар экспорт ҳажмини 3,3 баробар ошириш;
– халқаро стандартларга жавоб берувчи корхоналар сонини 10 баробар кўпайтириб, 5 мингтага етказиш;
– ахборот технологиялари хизматлари ва дастурий маҳсулотлар экспорт ҳажмини 5 млрд долларга етказиш;
– туризм хизматлари экспортини 5 млрд долларга, тиббиёт ва таълим туризми экспорт ҳажмини йилига 1,5 млрд долларга етказиш;
– 2,5 млн тонна қувватга эга бўлган 100 та агрологистика марказини ташкил этиш орқали уларнинг экспорт салоҳиятини 1 млрд долларга етказиш.
Ўзбекистонда кичик ва ўрта бизнес (КЎБ) экспорт фаолиятида муҳим ўрин тутади. Сўнгги йилларда кичик тадбиркорларнинг умумий экспорт ҳажмидаги улуши барқарор ўсиб бормоқда, бу эса мамлакатнинг экспорт салоҳиятини мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда. 2020-2023 йиллар давомида кичик бизнеснинг экспорт ҳажми деярли икки баравар ошган, бу эса кичик тадбиркорлар учун янги имкониятларнинг пайдо бўлаётганини тасдиқлайди.
Бироқ, кичик бизнеснинг иқтисодиётдаги умумий улуши пасайган. Бу иқтисодий секторларнинг диверсификацияси ва йирик корхоналар ҳиссасининг ошиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шунингдек, пандемия ва ташқи иқтисодий муаммолар сабабли янги экспорт йўналишларини топиш жараёни мураккаблашган.
Ташқи савдо айланмаси бўйича олиб борилган таҳлиллар шундан далолат берадики, Ўзбекистоннинг асосий савдо ҳамкорлари – Хитой, Россия ва Қозоғистон бўлиб, бу давлатлар билан савдо ҳажми йилдан йилга ўсиб бормоқда. Шу билан бирга, экспорт маҳсулотларининг диверсификацияси ҳам сезиларли даражада ошган. Хусусан, тўқимачилик маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва юқори қўшилган қийматли маҳсулотларнинг экспорти кенгайиб бормоқда.
Қуйидагиларни амалга ошириш орқали КЎБнинг мамлакат иқтисодиётидаги ўрнини ошириш мумкин:
– кичик тадбиркорлар учун солиқ имтиёзлари ва грантларни кўпайтириш;
– маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро сертификатларга (ISO, Halal, GlobalG.A.P.) эга бўлиш жараёнида қўллаб-қувватлаш;
– экспорт билан шуғулланувчи кичик бизнес субъектлари учун махсус кредит линияларини ташкил қилиш;
– экспортни ривожлантириш агентлиги томонидан янги бозорларни ўрганиш ва тадбиркорларни йўналтириш тизимини такомиллаштириш;
– электрон тижорат платформалари орқали кичик бизнеснинг экспорт имкониятларини кенгайтириш. Жумладан, Amazon, Alibaba ва ETSY каби халқаро онлайн платформалар орқали савдони ривожлантириш.
Азизбек Абдуқаҳҳоров,
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази
"Иқтисодий шарҳ" журнали №3/2025
